Ubezwłasnowolnienie jest instytucją uregulowaną w Kodeksie cywilnym, która całkowicie lub częściowo pozbawia daną osobę możliwości działania ze skutkiem prawnym. Służy przede wszystkim osobom, które nie potrafią samodzielnie zatroszczyć się o swoje sprawy. Na co dzień wiele rodzin staje przed problemem podjęcia decyzji, co zrobić z osobą w podeszłym wieku, która nie powinna decydować o samym sobie. Jednakże instytucja ta dotyczy nie tylko osób starszych, ale i młodszych.
Na początek należy zwrócić uwagę na fakt, iż ubezwłasnowolnienie jest ściśle związane ze zdolnością do czynności prawnych. W wyrażeniu kodeksowym jest to możność nabywania praw i obowiązków we własnym imieniu i poprzez własne działanie. Inaczej mówiąc poprzez dokonywanie samodzielnych czynności, osoba może nabywać i tracić prawa oraz zaciągać zobowiązania.
Wyróżniamy dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia, tj. całkowite i częściowe, które zostaną omówione w kolejnych artykułach.
Przechodząc już do postępowania, wskazać należy, że zgodnie z art. 544 Kodeksu postępowania cywilnego sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych. W sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w przypadku braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
- jej krewny w linii prostej oraz rodzeństwo;
- jej przedstawiciel ustawowy (np. rodzice małoletniego).
Jednakże krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać przedmiotowego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego.
Warto również zaznaczyć, że często dochodzi do sytuacji, w których osoby z wymienionej powyżej listy zgłaszają wniosek o ubezwłasnowolnienie osoby, która nie powinna zostać ubezwłasnowolniona. Dlatego też zgodnie z art. 545 § 4 Kodeksu postępowania cywilnego kto zgłosił wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny.
Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są:
- wnioskodawca – osoba, która złożyła wniosek o ubezwłasnowolnienie;
- osoba, której dotyczy wniosek;
- jej przedstawiciel ustawowy;
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.
Udział prokuratora w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie jest obligatoryjny, tzn. obowiązkowy. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego wskazują również, iż organizacje pozarządowe, które w swoich statutach mają wskazaną ochronę praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka, mogą wstąpić do postępowania w każdym jego etapie.
Niezwłocznie po wszczęciu postępowania, Sąd obligatoryjnie wysłuchuje osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, celem złożenia ustnych wyjaśnień w sprawie. Dzięki tej czynności, Sąd ma możliwość zorientowania się w stanie zdrowia danej osoby. Wysłuchanie odbywa się na rozprawie, na której powinni być obecni: biegły psycholog oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegły lekarz psychiatra lub neurolog.
