Na wstępie należy przypomnieć, że głównym celem Policji jest służenie społeczeństwu poprzez ochronę bezpieczeństwa ludzi oraz utrzymywanie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Pomimo że w ustawie z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tj. Dz. U. z 2017 r. poz. 2067 ze zm.; dalej „ustawa o Policji”) nie użyto wprost sformułowania, że Policja jest instytucją zaufania publicznego, to w istocie rzeczy treść art. 1 ust. 1 ustawy o Policji na to wskazuje. Na zaufaniu społecznym opiera się zatem m.in. status Policji, a charakter zadań Policji z oczywistych względów wymaga, by cieszyła się ona autorytetem i zaufaniem w społeczeństwie.
Przepis art. 15 ust. 1 ustawy o Policji określa uprawnienia policjantów podczas wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych, dochodzeniowo-śledczych i administracyjno-porządkowych.
Policjanci posiadają uprawnienia do legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości. Funkcjonariusze Policji mają możliwość ograniczenia swobody funkcjonowania osoby legitymowanej w zakresie i czasie niezbędnym do skutecznego ustalenia jej tożsamości. W żadnym razie nie jest to jednak pozbawienie wolności wiążące się z wszelkimi rygorami z tym związanymi. Nie oznacza to wszak, że czynności legitymowania pozostają poza wszelką kontrolą. Zgodnie z art. 15 ust. 7 ustawy o Policji, na sposób prowadzenia czynności, o których mowa w art. 15 ust. 1 ustawy o Policji, w tym czynności legitymowania, przysługuje zażalenie do miejscowo właściwego prokuratora. Z kolei w przypadku roszczeń o charakterze majątkowym, zainteresowanemu przysługuje droga sądowa w postępowaniu cywilnym.
Warto również pamiętać, że funkcjonariusz Policji, który przystępuje do czynności służbowych związanych z legitymowaniem, jest obowiązany podać swój stopień, imię i nazwisko w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych, a także podstawę prawną i przyczynę podjęcia czynności służbowej. Policjant nieumundurowany okazuje ponadto legitymację służbową, a na żądanie osoby, wobec której podjęto wykonywanie tych uprawnień, umożliwia odnotowanie danych w niej zawartych.
Kolejnym uprawnieniem funkcjonariuszy Policji jest prawo zatrzymywania osób w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw (np.: ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi).
Przechodząc do przepisów procedury karnej należy wskazać, że Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyśpieszonym. Policja ma prawo również zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy grozi popełnieniem takiego przestępstwa (por. art. 244 § 1 i § 1a Kodeksu postępowania karnego).
W przypadku podjęcia decyzji o zatrzymaniu, funkcjonariusze Policji mają obowiązek natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących prawach, w tym o prawie do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego, oraz wysłuchać go. Po doprowadzeniu osoby zatrzymanej do jednostki organizacyjnej Policji policjant wykonuje następujące czynności: poucza osobę zatrzymaną o prawie do wniesienia, w terminie 7 dni, zażalenia na zatrzymanie do sądu rejonowego właściwego dla miejsca zatrzymania, wypowiedzenia się co do przyczyn zatrzymania, zawiadomienia o zatrzymaniu wskazanej osoby najbliższej oraz pracodawcy, uczelni lub szkoły, nawiązania w dostępnej formie kontaktu z adwokatem, a także bezpośredniej z nim rozmowy w obecności policjanta, nawiązania w dostępnej formie kontaktu z właściwym urzędem konsularnym lub przedstawicielstwem dyplomatycznym, jeżeli osoba zatrzymana jest cudzoziemcem, a następnie wysłuchuje osobę zatrzymaną na okoliczność zatrzymania.
Ponadto osobę zatrzymaną należy niezwłocznie poddać – w razie uzasadnionej potrzeby – badaniu lekarskiemu lub udzielić jej pierwszej pomocy medycznej. Policjant niezwłocznie podejmuje działania zmierzające do skutecznego powiadomienia dyspozytora medycznego o stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego osoby zatrzymanej i postępuje zgodnie z przekazanymi przez niego informacjami.
Powyżej zostały opisane środki ochrony prawnej przewidziane przez ustawodawcę do skontrolowania przeprowadzonych czynności.
Osoba, co do której podejmowane są czynności, powinna stosować się do poleceń funkcjonariuszy Policji, aby nie doprowadzić do sytuacji, w której funkcjonariusze będą zmuszeni użyć innych środków (np.: przymusu). Niemniej jednak w sytuacji, w której uważamy, że wydawane polecenia nie są stosowne albo mogą naruszać przepisy prawa albo zachowanie funkcjonariuszy Policji nie respektuje godności ludzkiej, to należy poprosić postronne osoby, jeżeli takie się znajdują,
o nagranie (np.: telefonem komórkowym) przebiegu przeprowadzonych czynności albo – jeżeli mamy taką możliwość – samodzielnie rozpocząć nagrywanie w celu uzyskania dowodu z przeprowadzonych czynności. Warto jednak pamiętać, aby
w sposób spokojny wykonywać polecenia funkcjonariuszy Policji, w odpowiedni sposób zakomunikować funkcjonariuszom, że będziemy rozpoczynać nagrywanie, dzięki czemu – w sytuacji stresującej dla Nas, jak również dla samym funkcjonariuszy Policji – nie dojdzie do użycia przymusu bezpośredniego. Należy pamiętać, że podczas wykonywania czynności służbowych funkcjonariusze Policji również mogą być zestresowani, a tylko Nasze opanowanie i spokojne nagrywanie czynności pozwoli na zebranie odpowiedniego materiału w przypadku chęci skorzystania ze środków ochrony prawnej.
Dodatkowo skarżący może zwrócić się o pomoc w ustaleniu przebiegu zdarzenia do Biura Spraw Wewnętrznych Policji, w tym ustalenia, w jaki sposób zachowywali się funkcjonariusze Policji w stosunku do osoby, do której podejmowane były czynności. Biuro Spraw Wewnętrznych Policji jest jednostką organizacyjną Policji, realizującą na obszarze całego kraju zadania w zakresie rozpoznawania, zapobiegania i zwalczania m.in. przestępczości popełnianej przez policjantów i pracowników Policji.
Ponadto osoba, co do której podejmowane były niewłaściwe zachowania (np.: zachowania, które nosiły cechy poniżające) może złożyć skargę do komendanta jednostki policji, w której pełnią służbę funkcjonariusze Policji, którym zarzuca się nieodpowiednie zachowanie, w tym wykonywanie czynności służbowych, podczas których nie respektowano godności ludzkiej oraz nie przestrzegano praw człowieka.
Skargę również można złożyć do komendanta policji nadrzędnego w stosunku do komisariatu / komendy, w której pełnią służbę funkcjonariusze Policji, którym zarzuca się niewłaściwe zachowanie.
Przekazanie informacji do komendanta albo do Biura Spraw Wewnętrznych Policji może rozpocząć w stosunku do funkcjonariusza Policji procedurę odpowiedzialności dyscyplinarnej. Policjant odpowiada dyscyplinarnie za popełnienie przewinienia dyscyplinarnego polegającego na naruszeniu dyscypliny służbowej lub nieprzestrzeganiu zasad etyki zawodowej. Naruszenie dyscypliny służbowej stanowi czyn policjanta polegający na zawinionym przekroczeniu uprawnień lub niewykonaniu obowiązków wynikających z przepisów prawa lub rozkazów i poleceń wydanych przez przełożonych uprawnionych na podstawie tych przepisów (por. art. 132 ustawy o Policji).
Autor: Adwokat Rafał Gutowski, KPRF Law Office
